8.yüzyıldan itibaren Müslüman olmaya başlayan Türkler Karahanlılar döneminde İslamiyeti 920’de kabul etmişlerdir. Bundan ötürü tarihte varlığı bilinen ilk Türk Müslüman devleti Karahanlı Devleti olup İslam kültürü etkisinde gelişen. Türk edebiyatının elde bulunan en eski örnekleri de bu döneme aittir. Karahanlı dönemi Türkçesiyle yazılmış varlıkları bilinen en ünlü eserler, Kutadgu Bilig, Divanu Lugatit-Türk ve Atabetül Hakayık’tır.
KUTADGU BİLİG
Kutadgu Bilig, anılan dönemin edebi eser niteliğini ilk örneğidir. 1069 yılında Balasagunlu Yusuf tarafından yazılmıştır. Karahanlı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuş olan eser Buğra Han tarafından çok beğenilerek yazarına sarayda ``has haciplik`` görevli verilmiştir. Bu nedenle Kutadgu Bilig’in yazarı kaynaklarda daha çok Yusuf Has Hacip diye geçer. Eser manzum olup Şehname vezni olarak yazılmıştır.
Kutadgu Bilig, Karahanlı dönemi Türkçesi olan Hakaniye lehçesi ile yazılmıştır. Saadet veren anlamına gelen Kutadgu Bilig, adından da anlaşılacağı gibi , insana hem dünyada hem ahirette mutlu olma yolunu göstermek anacıyla yazılmıştır. Ayrıca eser, devlet yönetimiyle ilgili görüşlere yer verdiği için İslami dönem Türk edebiyatının siyasetname türü eserlerinin ilk örneklerindendir.
Kutadgu Bilig’in bilinen 3 yazma nüshası vardır.
DİVANU LUGATİT TÜRK
Karahanlı dönemi Türk edebiyatının kronolojik sıraya göre ikinci önemli eseri Divanu Lugatit Türk’tür. Kaşgarlı Mahmud tarafından 1074’te Bağdat’ta tamamlanmış olan eser Türkçe-Arapça bir sözlüktür.
Araplar’a Türkçe öğretmek ve Türkçe’nin zengin dil varlığını ortaya koymak amacıyla yazılmıştır. 7500 dolayındaki Türkçe kelimesin Arapça karşılığı verilmiş ve Türk boylarının dilleri tanıtılmaktır. Eser Arapça olmakla birlikte, içinde halk dilinden ve edebiyatından alınmış çok sayıda kelime, deyim, atasözü ile şiir örnekleri bulunmaktadır. Bu eser Türkçe’nin bilinen ilk sözlüğü, ilk dilbilgisi kitabın, ilk edebiyat antolojisi hatta Türk dünyası ansiklopedisidir. Çünkü sözlük olmasının yanı sıra hazırlanışı ve içindekiler bakımından döneminin dili, edebiyatı, tarihi, coğrafyası, folkloru ve sosyolojisi hakkında değerli bilgiler vermektedir. Kaşgarlı Mahmud, eserinde çeşitli Türk lehçeleri hakkında bilgi verdiği gibi bu lehçeleri edebi lehçe oluşları bakımından da inceleyip değerlendirmiştir. Eserde Türk lehçeleri iki ana grupta toplanmıştır. Bunlardan biri Hakaniye lehçesi öteki ise Oğuz Türkçesi’dir. Hakaniye lehçesi, Kaşgar, Balasagun gibi Karahanlılar’ın büyük yerleşim merkezlerinde kullanılan Türlçe’dir. İslami Türk edebiyatının ilk örnekleri olan Kutadgu Bilig, Atabetül Hakayık gibi eserler bu lehçe ile yazılmıştır. 14.yüzyıldan itibaren Çağatay Lehçesi diye adlandırılan Hakaniye Türkçesi, doğu Türkçesi olarak da bilinir.
ATABETÜL HAKAYIK
Yazarı, Yüknekli Edip Ahmet olan yazılış tarihi bilinmemekle birlikte Kutadgu Bilig’in yarım yüzyıl sonra yazıldığı sanılmaktadır.
Eserde işlenen konulardan da anlaşılacağı gibi dini ahlaki didaktik bir eserdir. Hatta manzum bir vaaz kitabı da denilebilir. İslami Türk edebiyatının, Müslümanlık inançlarını telkin eden ilk eseri olmasının yanı sıra edebiyatımızın elde bulunan en eski eserlerinden olması dolayısıyla Türk dili tarihi, tarih ve edebiyat tarihi tarihi açısından da önemli bir eserdir.
11.- 13.yüzyıllar arası Orta Asya’da savaşlar, istilalar, yıkılıp kurulan devletler nedeniyle Türkistan’ın, siyasal ve toplumsal düzenden yoksun olduğu bilinmektedir. Bu nedenle , o dönemden günümüze fazla eser kalmamıştır. Anılan yüzyıllar arasında yazıldığını bildiğimiz sayılı birkaç eserden biri de Tezkirei Saltuk Buğra Han’dır. Bu Tezkire, Türk tarihindeki destan ruhunun İslami inanç sistemiyle nasıl ve ne ölçüde birleştiğini göstermesi ve İslam kültürü etkisinde gelişen Türk edebiyatının ilk merakın-name örneklerinden olması bakımından önemlidir. Diğer farklı eserlerde vardır bunlardan bazıları;
Mukaddimenin Edep, Şecerei Ensab’dır.
0 Yorumlar